سومین دیوار تاریخی جهان; ديوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان یکی از با شکوه ترین موانع دفاعی است که تا به حال بنا شده و یکی از پیشرفته ترین آثار مربوط به عصر خود، یعنی قرن پنجم یا ششم میلادی بوده است.

این دیوار بالغ بر هزار سال پیش از دیوار بزرگ چین به شکل امروزی که باز سازی شده از سنگ و آجر است، ساخته شده است.

دیوار چین که در قرن سوم پیش از میلاد بنا شد، خشتی بوده است.

دیوار بزرگ گرگان پس از دیوار بزرگ چین با طول ۶۳۵۲ کیلومتر و دیوار لیمس آلمان با طول ۵۴۸ کیلومتر، سومین دیوار تاریخی جهان به لحاظ طول محسوب می شود.

دیوار چین

دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز از آن یاد شده است، دیواری تاریخی است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه داشته است.

هم‌اکنون تقریبا تمام این دیوار از بین رفته‌است و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون بوده، باقی مانده است.

دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین به طول شش هزار کیلومتر، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌است.

ديوار بزرگ گرگان یا قزل آلان، طولانی‌ترین اثر معمارى ایران باستان است و پس از دیوار چین، دومین دیوار تاریخى قاره آسیا به حساب می آید.

ديوار بزرگ گرگان به طول ۲۰۰ کیلومتر، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار گرفته است. این دیوار از شرق دریاى خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق‌قلعه و گمشیان گذشته، و پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه‌هاى پیش‌کمر محو می‌شود.

در نوشته‌هاى تاریخى، دیوار بزرگ گرگان را که مانعى در برابر بیابان‌گردان آسیاى میانه بوده به نام هاى سد سکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعى و … نامیده‌اند.

نخستین پژوهش هاى باستان‌شناسى روی این دیوار ۱۰۰ سال پیش، توسط ژاک دمرگان فرانسوى صورت گرفت و بخشى از مسیر دیوار را از روى نقشه ترسیم نمود.

بعد از او باستان‌شناس فرانسوى به نام آرن در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی بخشى از دیوار گرگان را به صورت پیمایشى، شناسایى و معرفى کرد.

در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، اریک اشمیت آمریکایى با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگى را بر روى زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌‌هاى پیش‌کمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکس هاى هوایى گام مهمى در شناسایى دیوار برداشت.

بعد از اریک، دکتر محمد یوسف کیانى در سال ۱۳۵۰ با پرواز مجدد بر روى دیوار موفق به برداشتن عکس هاى فوق العاده ای از دیوار شد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایى کرد.

در سال ۱۳۷۸ با شروع ساخت سد گلستان بخشى از مسیر دیوار در محدوده ی کانال آبیارى و زهکشى سد قرارگرفت و به دلیل ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار هدایت شد.

بعد از آن در سال ۱۳۸۱، دیوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراوانى از آن به دست آمد. به طورى که هم اکنون باستان‌شناسان طول دیوار را ۲۰۰ کیلومتر می‌دانند.

از آنجایى که در برخى از نوشته‌هاى این دیوار تا مرو ادامه داشته، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند طول دیوار بیشتر از ۲۰۰ کیلومتر باشد که در کاوش‌هاى آینده به جواب آن خواهند رسید.

پیش تر تاریخ ساخت دیوار گرگان را به دوره اشکانی نسبت می دادند اما بر طبق مطالعات پژوهشی و آخرین نمونه‌هاى آزمایش شده در آزمایشگاه‌هاى معتبر نشان داد که این دیوار در دوره ساسانی و به منظور جلوگیری از هجوم اقوام شمالی(هپتالیان) احداث شده است.

عرض دیوار گرگان در مناطق کوهستانى ۲ متر و در دشت به ۱۰ متر می رسد و آجرهاى بزرگ آن دارای طول و عرض ۴۱ سانتی متر و ارتفاع ۱۰ سانتی متر می باشد.

این دیوار در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، زنجیره ای از قلعه ها، کوره های آجرپزی، سد، کانال های هدایت آب و … بوده است.

از نظر شرایط زیست محیطی در دو بخش کوهستانی و نیمه بیابانی جای دارد. به لحاظ موقعیت جغرافیایی به فاصله اندکی از گرگان رود و در امتداد آن، بخش اعظم آن در ضلع شمالی رودخانه قرار دارد.

امروزه بقایای دیوار تاریخی از کرانه های شرقی دریای خزر در جلکه گرگان تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو در شمال شرقی شهرستان کلاله قابل مشاهده است.

از منظر جغرافیای سیاسی نیز این اثر در حوزه شهرستان های کلاله، گنبد کاووس، آق قلا و گمیشان استان گلستان قرار دارد.

بسته به خاک منطقه‌اى که آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودى تا قرمز متفاوت می باشد.

خندق ۳۰ مترى نیز در جلوى دیوار کنده شده که آب از طریق آن به دشت ها و کوره‌هاى راه ها مى رفته است.

از ارتفاعات پیش کمر تا روستاى زاو در پارک ملى گلستان که ۳۵ کیلومتر است بخش هایى از دیوار سالم‌تر باقى مانده و با حفارى در چندین نقطه خوشبختانه بقایایى دیوار از زیر خاک بیرون آمده است.

در کاوش‌هایى که تا کنون انجام شده‌ است ۲ هزار متر مربع از دیوار حفارى شده است که در نتیجه ی ‌آن یک آتشکده و استراحتگاه سربازان کشف شده که این فضا مربوط به دیوار بوده ‌است.

همچنین دو قلعه از حدود ۳۸ دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است.

قلعه‌ ها از ابعاد ۱۲۰ در ۱۲۰ متر شروع و بزرگترین آن به ۲۴۰ در ۳۰۰ متر می‌رسد.

اکنون براى حفاظت دیوار در قسمت‌هایى از آن در دو طرف دیوار میله گذارى انجام شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابى آن جلوگیرى شود.

راندن خودروها بر روى آجرهاى ریخته از دیوار موجب شکستن و از بین رفتن آن ها می‌شود و بعضى از اهالى از آجرهاى دیوار براى ساختمان‌سازى خود استفاده کرد‌ه‌اند.

همچنین رعایت نکردن حریم دیوار از سوى سازمان هاى دولتى خسارت ها‌ى فراوانى را به دیوار زده است.

بر طبق گزارشات مردمى نمونه‌هایى از آجرهاى دیوار نزدیک ساحل دریاى خزر و در داخل خلیج گرگان دیده شده است.

در فصل آینده ی کاوش، باستان شناسان قصد دارند باستان‌شناسى زیر آب دریاى را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معمارى احتمالى مدفون شده دیوار گرگان را در زیر آب بدست آورند.

گفتنى است دیوار تمیشه، دیوار دیگرى در جنوب دیوار بزرگ گرگان است که بخش شمالى آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینکه دیوار بزرگ گرگان و تمیشه زمانى یک دیوار بوده است.

شگفتي‌هاي ديوار گرگان در مقايسه با ديوار چين

آنچه اين روزها اهميت ديوار بزرگ گرگان را به‌گونه‌اي ديگر جلوه مي‌دهد، بحث عبور راه‌آهن از ميان بخشي از اين ديوار است.

تا كنون سه ديوار مربوط به دوره‌ي ساساني در محدوده‌ي درياي خزر شناسايي شده‌ است.

در اين ميان، ديوارهاي گرگان و تميشه در حوزه‌ي استحفاظي استان گلستان قرار دارند و ديوار دربند يا قفقاز در محدوده‌ي كشور جمهوري آذربايجان واقع شده است.

ديوار گرگان كه در جهت شرقي – غربي با ۲۰۰ كيلومتر طول ساخته شده است از درياي خزر شروع مي‌شود و تا پارك ملي گلستان ادامه دارد.

ديوار تميشه نيز كه در خلاف جهت اين ديوار يعني در جهت جنوبي ـ شمالي ساخته شده است و با ۱۵ كيلومتر طول از دامنه‌ي جنوبي البرز تا خليج گرگان امتداد دارد.

ديوار بزرگ گرگان از نظر طولي پس از ديوار چين، دومين ديوار طولاني در قاره‌ي آسيا است؛ ولي در جهان پس از ديوار چين با حدود شش‌هزار كيلومتر طول و ديوار ليمز با حدود ۵۰۰ كيلومتر طول، ديوار گرگان سومين ديوار طولاني جهان است.

برخي معتقدند ديوار بزرگ گرگان به دوره‌ي مادي، هخامنشي يا اشكاني مربوط مي‌شود؛ ولي مطالعات باستان‌شناسي انجام‌شده نشان مي دهد كه ديوار بزرگ گرگان به اواخر دوره‌ي ساساني متعلق است و بازه‌ي زماني ۴۲۹ ميلادي تا حدود سال ۶۱۵ ميلادي را دربرمي‌گيرد.

از نظر قدمت، ديوار چين كه به دوره‌ي پيش از تاريخ مربوط مي‌شود قديمي‌ترين ديوار در دنيا است. ديواره‌هاي آنتوني در يونان، ديوار گرگان و تميشه كه تقريبا در يك دوره هستند در رده‌ي بعدي قرار دارند.

يكي از جنبه‌هايي كه ديوار گرگان را با ۱۷۰۰ سال قدمت مطرح كرده، به مهندسي آن مربوط مي‌شود كه از ديوار چين و ليمز پيشرفته‌تر است.

در ديوار چين از مصالحي مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولي تمام ۲۰۰ كيلومتر ديوار گرگان از آجر ساخته شده است و اين نشان از مهندسي قوي به كار رفته در اين ديوار دارد.

يكي ديگر از مشخصه‌هاي ديوار گرگان اين است كه طبق منابع تاريخي، اين ديوار بايد بين ۶ تا ۱۰ متر ارتفاع داشته باشد كه از وجود ۶ متر آن مطمئن هستيم؛ ولي براي اطمينان از وجود ارتفاع ۸ تا ۱۰ متري، به كاوش‌هاي باستان‌شناسي بيشتر نياز است.

همچنين به نظر مي‌رسد ارتفاع شش متر بايد در تمام مسير ديوار وجود داشته باشد، زيرا ساسانيان براي جلوگيري از نفوذ دشمن، حصارهاي محكمي را ايجاد مي‌كردند.

در مقابل ديوار بزرگ گرگان، خندقي به طول ۲۰۰ متر و عرض ۳۰ متر وجود دارد كه از آن به‌عنوان مانعي براي جلوگيري از نفوذ دشمن استفاده مي‌شده است.

در واقع، زمان جنگ آب گرگان‌رود را از پشت ديوار گرگان، به سمت خندق هدايت مي‌كردند تا مانعي براي نفوذ دشمن باشد.

علاوه بر اين، يك سد نيز به نام كرگز روي ديوار گرگان ساخته شده بود تا آب مورد نياز خندق تأمين شود.

از آنجایی كه تمام ۲۰۰ كيلومتر طول ديوار گرگان با آجر ساخته شده است، برای تهیه ی آجر، خاك حاصل از حفاري خندق را با كاه مخلوط مي‌كردند و خشت‌ هايي با ابعاد مشخص توليد مي‌كردند و براي اين‌كه مقاومت اين آجر ها زياد شود، آن‌ها را در كوره مي‌پختند.

تا كنون حدود ۱۵۰ كوره در اطراف ديوار شناسايي شده است.

همچنين براي گرم كردن كوره‌ ها از چوب‌هاي جنگلي يا خاك و خاشاك يا ني استفاده مي‌شده است.

به اين ترتيب كه براي كوره‌ هاي واقع‌شده در نواحي شرقي كه با جنگل فاصله زياد داشتند از ني، خاك و خاشاك استفاده مي‌شد و براي كوره‌ هاي واقع در نواحي غربي كه به جنگل نزديك بودند از چوب‌هاي جنگلي استفاده مي‌شد.

ويژگي‌ ديگري كه ديوار گرگان را در جهان ممتاز مي‌كند این است که پشت ديوار گرگان ۳۶ قلعه با وسعت‌هاي ۵ تا ۲۰ هكتار شناسايي شده‌ است كه همه‌ي آن‌ها ويژگي‌هاي دفاعي دارند.

البته در نواحي غربي ديوار كه بيشتر دشت و بيابان است و ديد بيشتري وجود دارد قلعه‌ ها با تراكم كمتري ساخته شده‌اند، ولي در نواحي شرقي كه تپه ماهور و كوهستان بيشتري به‌چشم مي‌خورد قلعه‌ ها متراكم‌تر هستند.

علاوه بر اين يكسري قلعه نيز با حدود فاصله‌ي سه كيلومتري در اطراف ديوار گرگان وجود دارند كه به‌عنوان نيروهاي پشتيبان قلعه‌هاي دفاعي بودند و تا كنون ۲۵ مورد از آن‌ها شناسايي شده است.

يكي از نكات جالب توجه درباره‌ي اين قلعه‌ ها اين است كه علاوه بر ارگ، حصار و برج و بارو همه‌ي آن‌ها خندق نيز داشته‌اند. همچنين بزرگ‌ترين قلعه در ميان اين قلعه‌هاي پشتيبان، ۳۳۰ هكتار وسعت دارد.